Zimmermann: Requiem für einen jungen Dichter (1967/69).

Claudia Barainsky (sopraan), David Pittman-Jennings (bariton), Michael Rotschopf (spreker I), Lutz Lansemann (spreker II), Tschechischer Philharmonischer Chor Brno (koor I), Slowakischer Philharmonischer Chor (koor II), Europachorakademie (koor III), Eric Vloeimans Kwintet (jazz-kwintet), Jan Hage (orgel), João Rafael (klankregie) en Holland Symfonie o.l.v. Bernhard Kontarsky.

Opus Klassiek schreef over deze cd het volgende:

“Live-opname: 23 juni 2005, Concertgebouw, Haarlem.

Als er een componist was voor wie het adagium van Arnold Schönberg “Kunst kommt nicht von sollen, sondern von müssen” gold was het wel zijn Duitse collega Bernd Alois Zimmermann. Voor Zimmermann hing zijn leven er van af, en dat niet alleen maar spreekwoordelijk. Dit blijkt onomstotelijk uit een brief aan dirigent Michael Gielen naar aanleiding van het ontstaan van het Requiem für einen jungen Dichter, zijnde het opus dat in december 1969, drie maanden voor zijn zelf gekozen dood, onder supervisie van dezelfde Gielen bij de West Deutsche Rundfunk ten doop werd gehouden:

“In größter Not! – Es gibt Aufführungen, die stattfinden müssen, selbst unter schwersten Bedingungen, weil der Zeitpunkt der Aufführung von elementarer Bedeutung für die geistige Existenz des Komponisten ist. Das ist hier der Fall. Erinnere dich an 1965: das war auch der Zeitpunkt, wo das Stück kommen musste, sonst wäre es nicht gekommen. Ich meine Die Soldaten. Bei dem Requiem herrschen zwar ganz andere Bedingungen, aber die Wichtigkeit ist noch größer, die tatsächliche Wichtigkeit! (Ich schreibe das nicht deshalb, weil ich in einer Verfassung bin, wie ich es nie in solchem Ausmaß war, sondern weil einfach ALLES davon abhängt – und das ist ein objektiver Tatbestand.)”

‘Stream of conciousness’

Inderdaad is er geen werk van Zimmermann dat naast zijn muziekdrama Die Soldaten dermate veeleisend is als zijn Requiem für einen jungen Dichter dat uniek is in zijn soort en onverwijld tot het soort composities dient te worden gerekend dat maar eenmaal geschreven kan worden en niet voor onverschillig welke kopie in aanmerking komt. En dan valt te denken, om slechts twee uiteenlopende voorbeelden te noemen, aan het monodrama Erwartung van Arnold Schönberg en het orkestwerk Atmosphèresvan György Ligeti. Het gaat hierbij, kortom, om scheppingen die niet alleen hun eigen wetten opleggen maar bovendien een universum op zich uitmaken. De pluriformiteit van gebeurtenissen die in Zimmermanns Die Soldaten het vertrekpunt vormt wordt in het Requiem für einen jungen Dichter op een ander plan nader verdiept. In tegenstelling tot eerdergenoemd muziekdrama, waarin het gelijknamige toneelstuk van Sturm und Drang dichter Jakob Michael Reinhold Lenz – wiens uitermate beurtelings visionaire en sombere gemoedstoestand op fenomenale wijze gestalte heeft gekregen in de novelle Lenz van Georg Büchner en wel op een wijze die de hoofdpersoon van diezelfde novelle verwant maakt met Zimmermann – is er in deze zonder precedent zijnde dodenmis niet sprake van één verhaal, maar van tal van verhalen. Deze overlappen elkaar en vinden hun oorsprong in redevoeringen van uiteenlopende politici, dichters, filosofen en getuigenverslagen die uiteindelijk hebben geleid tot wat de componist dan ook niet zonder reden een ‘Lingual’ heeft genoemd ofwel een stuk met en over spraak, in welk kader het begrip spraak zeer ruim moet worden opgevat en zowel de gesproken taal als die van de muziek omvat. Teksten uit verschillende tijden, maar ook ontleningen aan diverse composities uit het verleden (zoals uit de finale van Beethovens Negende symfonie en de slotscene uit Wagners Tristan und Isolde) en het toenmalige heden. De wijze waarop dit complex van muzikale en tekstuele betrekkingen zijn beslag vindt kan als een klinkende pendant worden gezien van James Joyce’s nog steeds ultiem experimentele roman Finnegans Wake. Beide kunstwerken hebben met elkaar gemeen dat elementen uit heden en verleden maar ook van de realiteit en het mythische op een ingenieuze manier met elkaar verweven raken en al dan niet duidelijk aan de oppervlakte treden overeenkomstig het principe van de zogenaamde ‘stream of conciousness’ techniek. Dit komt neer op het verbeelden van een op het eerste gezicht onsamenhangende stroom van gedachten, gevoelens en stemmingen, een aanpak die veelal tot uitdrukking komt in fragmentarische zinnen.

Associaties

Doordat meerdere van zulke tekstlagen (en in het geval van Zimmermann ook simultaan optredende muzikale gebeurtenissen) op elkaar worden losgelaten kunnen tal van associaties ontstaan met als gevolg op hun beurt een schier oneindig aantal duidingen en betekenissen. Een simpel voorbeeld uit het Requiem für einen jungen Dichter moge dit verduidelijken: gedurende een paar malen passeert in dit werk de beroemde song van The Beatles Hey Jude de revue, waaronder een keer in de omgeving van allerhande Duitse Nationaal Socialistische tirades waardoor de woorden als ‘He Jood’ kunnen worden opgevat.

De partituur van dit werk is ongekend veeleisend. Drie koren, een Jazz-combo, elektronica, orgel en niet te vergeten een meerkanalige weergave van de door Zimmermann samengestelde tapes. De uitvoeringsgeschiedenis is dan ook snel verteld. Gielen, die het werk dus in 1969 voor het eerst uitvoerde, tekende ook voor de Nederlandse première tijdens het Holland Festival van 1971. Sedertdien zijn er – de bovenstaande productie meegerekend – drie uitgaves op cd verschenen. De eerste betreft de Wergo vastlegging van een uitvoering uit 1986 door de krachten van de WDR onder leiding van Gary Bertini en kwam uit in  1989. Zes jaar later deed een vertolking door de Südfwestfunk in samenwerking met koren uit allerlei windstreken onder directie van Michael Gielen op Sony het licht zien. In tegenstelling tot de erg spanningsarme benadering van Bertini was de visie van Gielen, iemand immers die van oudsher met het stuk vertrouwd was, een vooruitgang van belang. Helaas echter is die verklanking niet meer verkrijgbaar.

Lijfelijke impact

Daarom alleen al mag de kersverse nieuwe live-registratie – vereeuwigd in het Concertgebouw te Haarlem op 23 juni 2005 waarvan de uitvoering in kwestie de eigenlijke opening van het nieuw gerestaureerde gebouw markeerde – op het prestigieuze label Cybele met het grootst denkbare enthousiasme worden begroet. Maar niet alleen daarom, want ik aarzel niet deze productie, het resultaat van een nauwe samenwerking van de Internationale Koorbiennale Haarlem, de KRO en de Kunststiftung Nordrheinwestfalen, als de definitieve te beschouwen. Voor deze gelegenheid werden de speciaal voor de in 1969 geplande première door de componist vervaardigde twee vierkanalige banden in hun oorspronkelijke staat hersteld. Een tour-de-force want door de tand des tijds waren deze banden behoorlijk beschadigd, een euvel dat bepaald nadelige gevolgen bleek te hebben gehad voor de verstaanbaarheid van het gesproken woord. Echter door de voorbeeldige wijze waarop Volker Müller en João Rafael de zaak hebben gerestaureerd, opnieuw gesynchroniseerd en gedigitaliseerd valt er van de eerdere bezwaren niets meer te merken. Maar dat is nog niet alles, want gedurende de uitvoering in Haarlem is niet alleen de ruimtelijke opstelling van de diverse ensembles geheel volgens de intenties van Zimmermann geschied, de vierkanalige banden zijn bovendien via acht over de zaal verspreide luidsprekers ten gehore gebracht, zodat deze ontzagwekkende partituur in formele zin in diepste wezen pas bij die gelegenheid voor het eerst heeft geklonken zoals de maker voor ogen zweefde.

Ergo: kwam men bij de vorige uitvoeringen niet verder dan het overbrengen van het helikoptereffect, in dit geval – en zeker indien het geheel in surround-setting wordt beluisterd – verkrijgt men een volkomen waarheidsgetrouwe impressie van het staan in het landschap. Hierdoor komen de bedoelingen van Zimmermanns apocalyptische klankcataracten zo indringend op de toehoorder over dat het totaal een bijkans lijfelijke impact achterlaat. De balans tussen het gebeuren op het podium en in het bijzonder dat tussen koor en de in hun halsbrekende vocale toeren excellerende solisten ener- en de via de acht luidsprekers gedistribueerde informatie anderzijds is zodanig perfect dat een haast volledig geslaagde simulatie van het concertgebeuren bewaarheid wordt. Als ergens ‘surround’ functioneel is, dan hier: Zimmermanns Requiem is er als het ware voor gemaakt.

Daarbij is de presentatie van deze cd, met deels nooit eerder gepubliceerde foto’s en ander illustratiemateriaal, van zonder meer onvergelijkbaar erudiet niveau. Niet alleen bevat het boekje een uitvoerige en uiterst gedetailleerde inleiding van de hand van Patrick van Deurzen, ook treft men er een van A tot Z complete tekstpartituur in aan plus de tijden op de cd waarin die aan de orde zijn. Wat mij betreft verdient dit grandioze Zimmermann-monument het dan ook om zonder reserve alom in de prijzen te vallen.”

Zimmermann: Requiem für einen jungen Dichter (1967/69).

Claudia Barainsky (soprano), David Pittman-Jennings (bariton), Michael Rotschopf (speaker I), Lutz Lansemann (speaker II), Tschechischer Philharmonischer Chor Brno (choir I), Slowakischer Philharmonischer Chor (choir II), Europachorakademie (choir III), Eric Vloeimans Kwintet (jazz-quintet), Jan Hage (organ), João Rafael (direction of sounds) and Holland Symfonie under Bernhard Kontarsky.